İstifadəçi:Teymur Kasamanli
Hazırladı:Teymur KƏSƏMƏNLİ
Əzablı yollarla kosmosa
Akademik T. K. İsmayılovun xatirəsinə həsr olunur.
SSRİ Mühəndis Akademiyasının Akademiki Tofik Kazım oğlu İsmayılov 21.06.1933-cü ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. 1991-ci ildə 20 noyabr, saat 18: 30 dəqiqədə Qarabağın Ağdərə rayonunun Qarakənd kəndində soyqırım törədən Ermənilər tərəfindən tanınmış ictimai- siyasi şəxsiyyətlərlə birlikdə vertolyot qəzasına uğramış və faciəli şəkildə şəhid olmuşdur.
«Planet şüurun beşiyidir, ancaq daima beşikdə yaşamaq olmaz… Bəşəriyyət əbədi olaraq Yer kürəsində qalmayacaq, işıq və məkan dalınca qaçmaqla əvvəlcə atmosfer hüdudlarına daxil olacaq, sonra isə günəşətrafı məkanı özü üçün istila edəcəkdir…»
K. E. Siyalkoviski
Kosmosdan yuxarıda heç nə yoxdur. Kosmos — ən gözəl kəşflərin, ən yeni və mükəmməl texnologiyaların etolonudur.
Akademik T. K. İsmayılov
Yer kürəsi kosmosdan… Kosmosdan o necə görünür? İlk dəfə olaraq onu kosmosdan dünyanın ilk kosmonavtı Y. Qaqarin görmüşdür… Onun sözlərinə görə,- « …Bizim mavi planetimiz olan Yer kürəsi Kosmosdan çox gözəl görünür, amma o tamamilə müdafiəsizdir…»
Hər il 12 aprel, dünyanın ilk kosmonavtı Y. Qaqarin ilk dəfə olaraq Kosmosa qalxdığı gün, — bəşəriyyət kosmonavt günü kimi qeyd edir — dünya kosmik elminin zəfər günüdür. Qeyd etmək fərəhlidir ki, Əlbətdə ki, bilmək çox maraqlıdır ki, niyə məhz bizim respublika 70-ci illərdə SSRİ-də ilk dəfə olaraq həmin dövrdə dünya praktikasında anoloqu olmayan nadir İnstitutun yaradılmasında birinci olmaq şərəfinə nail olub.
Belə bir zərurətin yaranma səbəblərini öyrənmək üçün, 70-ci illərə qayıtmaq və tədqiqat obyekti Yer kürəsi planeti olan, son dərəcədə maraqlı kosmik profil institutunun bizim respublikadakı təşkilatının tarixə qədər ki, dövrünə yenidən baxmaq lazımdır. Artıq çox uzaq olan XX əsrin 70-ci illərinə qayıdaq.
Bir maraqlı fakt üzərində diqqəti artırmaq istəyirəm hansı ki, yeni bir elmin – planetin qabaqcadan öyrənilməsində və daha sonra yeni istiqamətdə yaradılmasında əsas çıxış nöqtəsi sayıldı. Keçmişə nəzər saldıqda, artıq aydın dərk edirsən ki, hər şey 3-cü amerikalı astronavt T. Kuperin sensasiyalı kəşfindən sonra başlayıb. Yer kürəsinin Kosmosdan qabaqcadan öyrənilməsinin əhəmiyyətinin nəzəri cəhətdən əsaslanmasına köməklik göstərən bu kəşfin tarixə qədərki dövrü çox maraqlı və ibrətamizdir. 1963-cü il may ayında 3-cü amerikalı atsronavt T.Kuper 160 km hündürlükdə «Merkuriy» gəmisində uçuşu zamanı yolları, tikintiləri və hətta borulardan çıxan tüstünü gördüyü haqda məlumatla yerüstü personajı heyrətləndirdi. Uçuşun yerüstü idarə xidməti bu məlumatı gözə görünmə kimi (hallyusinasiya) qəbul etdi! Bundan başqa, uzun müddət bu məlumat elm tərəfindən kəskin olaraq ciddi qəbul olunmadı. Və yalnız bir neçə il keçəndən sonra, T. K. İsmayılov elmi surətdə sübut etdi ki, «şəffaflıq mərtəbələri» (T. K. İsmayılovun termini) adlanan yerətrafı məkan mövcuddur.
Məhz akademik T. K. İsmayılov uzun illər ərzində şəffaflıq mərtəbələrinin effektindən istifadə edərək Yer kürəsinin kosmosdan tədqiq olunma problemlərini təkidlə həyata keçirənlərdən birincisi olmuşdur. Yerin atmosferində «şəffaflıq pəncərələrinin» mövcudluğunu və şəffaflıq mərtəbələrinin effektinin mexanizmini necə izah etmək olar?
Şəffaflıq mərtəbələri effekti onunla izah olunub ki, Yerin atmosferinə bir neçə fokusu olan nəhəng təbii optiki linza kimi baxmaq olar. Məhz fokusda (şəffaflıq səviyyəsində) linzanın görünmə dərəcəsi kəskin artır. Beləliklə uçuş hündürlüyünü artırmaqla, həm də işıq filtirini dəyişməklə linzanın fokusunda görünmə dərəcəsini daha da böyütmək olar. Paradoksaldır ki, peykin uçuş hündürlüyündə Yer səthində kibrit qutusunu, avtomobil nömrələrini ayırd etmək, dəniz və okeanların dibini və hətta 80 km yerin altını görmək olar!
Akademik eksperimentin təbii çoxsəviyyəli kompleks sistemi, skaner planetin üst səthinin çəkilişi metodları və Yerin aerokosmik monitorinqinin bütün kompleksi məhz bu yolla planetin aerokosmik monitorinq bazasında planetin təbii resurslarının öyrənilməsi istiqamətində kosmik profil institutunun yaradılması ideyası işlənib hazırlanmışdır. Bu proqram 1973-cü ildən praktik olaraq həyata keçirilmişdir, hansı ki, nəticədə «Kaspiy» elmi mərkəzi yaradılmışdır.
Tezliklə öz şəxsi kosmodromu və kosmik aparatları olmayan nisbətən kiçik bizim Azərbaycanda kosmos sahəsində qarışdırılmış işlər üçün qeyri ixtiyarı olaraq böyük impuls olmuş Beynəlxalq astronavt konqresinin keçirilməsinin 32 ili tamam olacaq.
Qeyd etmək lazımdır ki, kosmik profil institutunun təşkil olunması və formalaşmasında H. Əliyevin çox böyük rolu olmuşdur, hansı ki, digər sovet respublikalarının da iddiasına baxmayaraq, onun sayəsində bu institut Azərbaycanda yaradılıb.
O illər H. Əliyev diqqəti xüsusən Respublika Elmlər Akademiyasına və elmi kadrların hazırlanmasına yönəldirdi. Onun tükənməz enerjisi və yaradıcı əməyi tezliklə özünü büruzə verdi. Artıq payızda, 1973-cü il, oktyabrın 8-də Bakı şəhərində astronavtikaya aid mötəbər Beynəlxalq konfrans yaradıldı, hansı ki, fizika, mexanika, aerofizika və kosmanavtika sahəsində güclü mütəxəssisləri özündə cəmlədi. Alimlərin bu Beynəlxalq forumunda keçmiş sovet respublikalarından olan mütəxəsislərdən başqa, ABŞ, Fransa, İngiltərə, Almaniya, Yaponiya və keçmiş sosialist ölkələrinin görkəmli mütəxəsisləri də dəvət olunmuşdur. Belə bir mötəbər alimlər forumunun bizim respublikamızın paytaxtı olan Bakıda keçirilməsi təsadüfi deyildi. Bu forum Bakıda H. Əliyevin böyük cəhdi hesabına təşkil olunmuşdur və indiyə qədər də mötəbər Beynəlxalq alimlər forumunun paytaxtı sayılır. Respublika elmlər akademiyası isə belə beynəlxalq konfransların əsas iqamətgahı oldu.
T. K. İsmayılov alimlərin mötəbər forumunda baş verən hadisələri məhz belə təsvir edir: «…Konqress V. İ. Lenin adına sarayda açıldı. Forum çox mötəbər idi. Bura 29 ölkədən nümayəndələr də gəlmişdi və bütün iştirakçıların sayı 1500 nəfərə çatmışdı. Onlar 350 məruzə ilə tanış oldular və müzakirə etdilər. Konqresin işində sovet elminin həm də Azərbaycan alimləri öz müzakirələri ilə təqdim etdilər.
Konqresdə sovet kosmonavtları – 2 dəfə sovet ittifaqı qəhrəmanları Q. T. Bekedovu, V. A. Şatalov, V. İ. Sevastyanov aktiv iştirak etdilər. ABŞ-nin nümayəndə heyyətində o dövrdə artıq 3 dəfə kosmosda olmuş ABŞ kosimk proqramının veteranı Tomas P. Stafford da var idi.»
Konqres, «Kosmik tədqiqatlar və onların elmə və texnikaya təsiri» devizi altında keçirildi.
Disskusiyaların nəticələrini şərh edərək, astronavtikaya aid Beynəlxalq akademiyanın prezidenti Çarlz Stark Draylen (ABŞ) qeyd etdi ki, kosmosa yiyələnmə sahəsində müxtəlif ölkələrin əməkdaşlığı nəinki beynəlmiləl ölkələrin birgə uçuşlarını yerətrafı orbitdə yarada bilər, həm də digər planetlərə uçuşlar təşkil edə bilər. Sonra S. Draylen dedi: mən xoşbəxtəm ki, Bakıda oldum və astronavtikaya aid Beynəlxalq akademiya tarixində ən yaxşı konqresdə iştirak etdim.
Konqresin seksiya iclasında astrodinamika problemləri, kosmik stansiyalar və konstruksiyaların yaradılması, bioastronavtika, kosmik uçuşların qazodinamiki problemləri müzakirə olundu. Proqramda yerin təbii resursları və insani əhatə edən mühitin öyrənilməsi üçün kosmik metodların istifadə olunması problemləri mərkəzi yerlərdən birini tutmuşdur.
Mən hesab edirəm ki, — SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbiri, astronavtika Beynəlxalq Akademiyasının həqiqi üzvü R. Y. Kondratev qeyd etdi — «Yer kürəsində sülhün qorunması» problemindən sonra, təbii resursların və ətraf mühitin qorunması indi çox vacib problemlərdən biridir.
Qeyd etmək lazımdır ki, akademik T. K. İsmayılov özü XXIV Beynəlxalq konqresdən çox razı idi. Ona görə ki, o kosmosa aid yeni elmin geniş təbliğatında böyük rol oynamışdır və müxtəlif ölkələrdə kosmik tədqiqatlar sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın genişlənməsi üçün fundament hazırlayırdı. Belə ki, 2 super dövlətin olan — SSRİ və ABŞ-in kosmik tədqiqatları tədricən yeni ölkə və kontinentləri özündə cəmləyərək beynəlxalq xarakter aldı. Akademik T. R. İsmayılov sözsüz ki, Azərbaycan alimlərinin nailiyyətlərinə görə sevinirdi ki, hansı ki, Beynəlxalq forumda öz əsaslı sözlərini – planetin təbii resurslarının tədqiqində kosmosdan istifadə imkanlarını — dedilər. Amma bununla bərabər onun çiyinlərinə yeni vəzifələr, yeni qayğılar yükləndi. Bu bizim respublikamız üçün taleyüklü forum oldu. Məhz o vaxt Azərbaycanda kosmik profil institunun yaradılması üçün rəsmi xeyir-dua alındı. Bu yolla «Kaspiy» kod adı altında elmi mərkəz (EM) yaradıldı. Beləliklə H. Əliyevin yüngül əli hesabına, 70-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan kosmik elminin üfüqləri görünməyə başladı, hansı ki, 80-cı illərdə artıq konkret konturlar əldə olundu.
Fərəhləndirici haldır ki, kosmik tədqiqatlar institutunun (KTİ) sonrakı nəaliyyətləri təsadüfi olmayıb, ona görə ki, respublikada kosmos elminin yaradılması və elmi kadrların seçilməsində H.Əliyevin təşkilatçılıq fəaliyyəti böyük rol oynamışdır.
Yeni institutun maddi-texniki bazasının formalaşmasında və milli kadrların hazırlanmasında Coğrafiya institutunun direktoru H. Ə. Əliyevin böyük rolu olmuşdur. Bundan başqa Azərbaycan kosmik institutunu ilk günlərdən kosmik uçuşlara dair Dövlət komissiyasının sədri, kosmik qoşunlarının general leytenantı K. Ə. Kərimov tərəfindən himayə altında olmuşdur ?
İnstitutun sonrakı formalaşma və inkişaf proseslərinin xronologiyası aşağıdakı ardıcıllıqla keçdi. Belə ki, «Kaspiy» EM yaradıldıqdan sonra, 1978-ci il Azərbaycan Kosmik Tədqiqatlar İnstitutunun ad günü sayıldı, hansı ki, 1982-ci ildə dəyişərək Azərbaycan Elmlər Akademiyası yanında KTEİB — Kosmik Tədqiqatların Elmi-istehsalat Birliyi oldu.
1985-ci ildə KTEİB-yi SSRİ-i «Qlavkosmosa» tabe olundu. Sonra 1992-ci ilin fevralında KTEİB dəyişdirilərək Azərbaycan Milli aerokosmik agentliyinə — AMAKA — çevrildi.
İnstitutun mövcud olduğu 32 illik tarixində çoxlu işlər görülüb, dünya kosmik elminin xəzinəsinə daxil olmuş çoxlu maraqlı proektlər həyata keçirilib.
O illərdə daha çox yadda qalan təəsürat, şübhəsiz ki, Azərbaycanın Şimal-Şərqində, Şəki-Zaqatala poliqonunda «İnter-Kosmos» sovet proqramına uyğun 19 avqust-7sentyabrda keçirilmiş irimiqyaslı beynəlxalq aerokosmik eksperimentinin — «Günəş-84» — nəticələrindən qalıb. Bu mötəbər eksperimentdə müxtəlif ölkələrin alimləri və ixtisasçılar iştirak etdilər. Öz dövründə bu nadir eksperiment elmi dairələrdə və KİV-də geniş müzakirə olundu.
KTİ-nin digər daha böyük nailiyyəti «Mir» orbital stansiyasının bortunda quraşdırılmış, kosmik tədqiqatlar üçün nəzərdə tutulmuş «Pulsar-1» nadir cihazın hazırlanmasıdır. Çox az adam bilir ki, Azərbaycan K. T. İ-ni kosmik tədqiqatların distansiyada təyin edilməsində nadir cihazlar hazırlayır. Bu məqsədlə institutunun sistemində cihazların proektlənməsi və hazırlanmasında ixtisaslaşan distansiyadan təyin olunma üçün xüsusi təcrübəli-konstruktor bürosu və təcrübəli zavod var. Məs: astrofiziki «kvant» modulunun bir hissəsi olan «Pulsar-1» mürəkkəb cihazı. Qürur hissi ilə demək olar ki, bu cihaz o qədər möhkəm və davamlı hazırlanmışdır ki, «Mir» stansiyası məhv olsa belə, o hətta okeanın dibində özünün iş qabiliyyətini saylayıb.
O 18 ildən artıq işlədi! Rusiya kosmanavtları onun itkisinə görə təəssüf hissi keçirdiyini bildirdilər.
«Salyut-7» və «Salyut-11» orbital stansiyalarının bortunda müvəffəqiyyətlə işləyən 1-ci rentgen spektrometri olan RS-17-nin yaradılmasında KTEİB çox aktiv iştirak etmişdir.
Təssüf ki, Azərbaycanda kosmik elminin təkamül inkişafı öyrənildikdə axırıncı 10-15-il, akademik T. K. İsmayılovun faciəli ölümündən sonra xoşagəlməz fakt təsdiqləmək məcburiyyətində qalırsan ki, artıq Azərbaycanda kosmik elmin yüksək nəailiyətlərindən danışmaq lazım gəlmir.
Bu ilk öncə obyektiv və subyektiv faktorlardan asılıdır. Obyektiv faktorlara ilk növbədə AMAKA-nın maddi-texniki təchizatına çox neqativ təsir göstərən və onun fəaliyyətini çətinləşdirən keçmiş Sovetin dağılmasını göstərmək olar. Ondan əlavə bu fakt milli kadrların həyatında zərərli təsir göstərir. Baxmayaraq ki, KTEİB və AMAKA-nın yaradılması hesabına dünyanın qabaqcıl elmi mərkəzləri ilə dünya səviyyəsində əlaqalər yaratmaq imkanları təsəvvür olunurdu. Təəssüf ki, bu imkan da əldən çıxdı. Amma bütün bu neqativ hallara baxmayaraq biz nikbin əhval-ruhiyyədəyik, ona görə ki, vəziyyəti düzəldib KTEİB-nin keçmiş şöhrətini yenidən bərpa edəcək respublika rəhbərliyinə böyük ümüdümüz var.
Beləliklə, keçmişdə görülmüş işlərin qısa xülasəsini yekunlaşdıraraq, bazar iqtisadiyyatı şəraitində Azərbaycanda kosmik inkişafı sonrakı perspektivlərini haqqında bir neçə söz demək lazımdır. Bunun üçün bazar iqtisadiyyatı tərəfindən təşkil olunmuş real imkanları — dünyanın qabaqcıl EM-i ilə müstəqil kooperasiyaya girmək- vardır. İkincisi, respublikadan kənarda patentəmalik ölkələrdə Beynəlxalq status əldə etmək, yəni müstəqil patent hüququnu almaq çox vacibdir. Üçüncüsü, nə qədər ki, AMAKA maddi-texniki planda məhdudlaşdırılıb, bu institutunun inkişafının nəzəri cəhətdən inkişafı məqsədə uyğundur. Konkret halda kosmik tədqiqatların fundamental problemləri ilə məşğul olmaq vacibdir, məsələn, planetin kosimk monitorinqinin nəzəri əsaslarının işlənməsi.
Deyilənlərə yekun vuraraq qeyd etmək lazımdır ki, 1987-2005-ci illər ərzində aparılan tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsasən planetin kosmik monitorinqin nəzəri əsaslarının bazasında qurulmuş «Planet» proekti bizlər tərəfindən hazırlanıb və təklif olunub. «Planet» proetinin qısa məzmunu mahiyyəti və əsas parametrləri aşağıda qeyd olunub.
Planetin kosmk monitorinqinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması «Planet» proektinin işlənməsi daha böyük planda qlobal ekoloji fəlakət qorxusu ilə şərtləşib, hansı ki, bizim planeti yaxın 10-il ərzində təhlükə gözləyir. Beləliklə «Planet» proekti bəşəriyyətin Yer kürəsində yaşama mexanizminin açılması və onun kritik vəziyyətdən — qlobal ekoloji fəlakət qorxusu — çıxaracaq 3-cü minillikdə bütün yer sivilizasiyasının sonrakı inkişaf proqramıdır.
«Planet» məqsədyönlü proekti 14 xüsusi proektdən və 12 yeni elmi istiqamətdən ibarətdir. Yığcam formada «Planet» proekti aşağıdakı etaplardan ibarətdir.
1-ci dövr — «Planetologiya» proekti
2-ci dövr — «Orbitalnaya stansiya»
3-cü dövr — «Kosmit»
4-cü dövr — «Astkon»
1-ci 2 dövr şərti olaraq 200-300 illik vaxtı əhatə edir və planetar sivilizasiya səviyyəsində həyata keçirilir. Sonrakı 2 dövr sonrakı vaxtı — 700 ili əhatə edir və kosmik sivilizasiya səviyyəsində həyata keçirilir, nə vaxt ki, bəşəriyyət Yer kürəsi olmadan keçinə bilər və yüksək sivilizasiyalı kosmik ailəsinə daxil olacaq.
Yaxın 10 illikdə «Planetologiya» proektinin yalnız bir hissəsinin həyata keçirilməsi üçün ilkin iqtisadi effekti 30-300 mlyd dollardır. Bizim proektin fraqmentləri müxtəlif ölkələrin qabaqcıl ixtisasçılarını iştirak etdiyi 69-cü beynəlxalq konfransında müvəffəqiyyətlə müzakirə olunub və 300-dən artıq məqalə elmi jurnallarda və KİV-də nəşr olunub. Bundan əlavə «Planet» proektinin bəzi detalları «Günəş və yerin qarşılıqlı əlaqələrinin kosmik tədqiqatları və yerin təbii fəlakətlərinin proqnozu və nəzarət olunması sayəsində planetin aerokosmiki monitorinqinin işlənməsi» adlı doktorluq dissertasiyasına daxil olmuşdur. Bu iş 1999-cü ildə bizim tərəfdən müdafiə olunub.