ayaq
Görünüş
![]() | ||
İsim | Tək | Cəm |
---|---|---|
Adlıq halı | ayaq | ayaqlar |
Yiyəlik halı | ayağın | ayaqların |
Yönlük halı | ayağa | ayaqlara |
Təsirlik halı | ayağı | ayaqları |
Yerlik halı | ayaqda | ayaqlarda |
Çıxışlıq halı | ayaqdan | ayaqlardan |
Mənalar :[1]https://web.archive.org/web/20140831025753/http://azerdict.com/izahli-luget/ayaq
- ↑
- (Anatomiya) İnsan və heyvanın yeriməsinə xidmət edən bədən üzvü. Balaca ayaq. Qarın üstündə heyvan ayağının izi var. Ayaq barmaqları. – Təkərlərin səsi, atların ayaqlarının tappıltısı meşələrə səs salırdı. N.Nərimanov. Fərraşlar Məşədi Həsəni yıxıb ayağına on çubuq vurdular. Çəmənzəminli. // Qıç mənasında. Ayaq getdi, əl gətirdi, diş yedi; Baxmaqdan savayı gözə nə qaldı?! Aşıq Alı.
- dan. Yarım arşına yaxın məsafə ölçüsü. Üç ayaq aralığı var. Stolların arası beş ayaqdır.
- Sürət, addım mənasında. Yolda Məmməd bəy Səfərə dedi: – Səfər, qoşun ayağı ilə getsək, gec olacaq, Mustafa xan kəndləri çalıb-çapıb qaçacaq, gəl çaparaq gedək. Çəmənzəminli.
- Bir sıra şeylərin ayağa oxşayan, yerə dirənən hissəsi, dayağı, qıçı, dirəyi. Masanın ayağı. Taxtın ayaqları. Çarpayının bir ayağı sınmışdır. // Dik duran şeylərin yerə dirənən alt hissəsi. Nərdivanın ayağı. Sütunun ayağı. – Qədim dayı axşama kimi pilləkənin ayağında oturdu. S.Rəhimov.
- Çay, bulaq və s. axar suların aşağı hissəsi. Çay ayağı. Arxın ayağı gölə tökülür.
- Son, axır. Onun sözünün nə başı var, nə ayağı. – Pambıq, ərzaq və xuşgəbar karvanının başı, ayağı məlum olmayırdı. Ə.Haqverdiyev. // Bir yerin qurtaracağı, son nöqtəsi. Kəndin ayağından bir bulaq axır; Toz qalxızmış suya gələn mal-naxır. A.Səhhət. Sağ tərəfimizdə Azadlıq kəndinin meşəsinin ayağı gərək olsun. T.Ş.Simurq.
- dan. Dəfə, kərə. Bir ayaq. Maşın hər ayaqda üç ton yük aparır. Avtobus səhərdən beş ayaq gəlib-getmişdir. – ..Beş ayaq qayıtdıqları halda, yeddi dəfə xörəyi doldurub boşaldırdılar. Ə.Vəliyev. _Bu ayaq – indi, bu dəfə. [Koroğlu:] Aşıq Cünun, indi de görüm, haraları gəzdin? Nə gördün? Nə eşitdin? Bu ayaq haradan gəlirsən? “Koroğlu”.
- məc. dan. Dəyərsiz, alçaq, qiymətsiz, keyfiyyətsiz, keyfiyyətcə yaramaz. Ayaq mal.
- Tüfəng, tapança kimi silahların çaxmağı, tətiyi. Tüfəngi ayağa çəkmək. Tapançanın ayağı boşdur. Qoşalülənin ayağı işləmir. _ Ayaqda qoymaq – tüfəng, ya tapançanın çaxmağını geri çəkərək atmaq üçün hazır saxlamaq. 1
- Adətən çıxışlıq halında: ayaqdan, ayağından dan. – hesabdan, ...hesabından. Qoyunu qoyun ayağından, keçini keçi ayağından. (Məsəl). [Məşədi:] Çitin arşınını bir şahıdan, .. ay-ulduzu iki abbasıdan, məxməri on şahıdan və qalan malı da bu ayaqdan qiymət edirlər. Ə.Haqverdiyev. 1
- Adətən yerlik halında: ayağında dan. – vaxtında, məqamında, çağında, zamanı olduğu halda, baş verdikdə. Dava ayağında yardıma gəlmək. ◊ Ayağa atılmaq – birdən qalxmaq. Özünü yuxuya verən Sərvinaz xanım ayağa atılıb, qapını möhkəm bağladı. S.Rəhimov. Ayağa bağlanmaq – əngəl olmaq, əl-qol açmağa mane olmaq. Ayağa çıxmaq – qurtarmaq, bitirmək, tamam etmək. Ayağa dolaşmaq – mane olmaq, əngəl olmaq. Ayağa döşənmək – çox yalvarmaq. Ayağa durmaq – bax ayağına qalxmaq (durmaq). Ayağa düşmək –
- bax ayağa döşənmək. Cananı görən ləhzədə can düşdü ayağa; Yalvardı gəda iczilə sultanını görcək. S.Ə.Şirvani;
- ucuzlaşmaq. Malın qiyməti lap ayağa düşdü;
- hörmətdən düşmək. Ayağa qaldırmaq məc. –
- hərəkətə gətirmək, həyəcana gətirmək. Xalqı da ayağa qaldıran və [inqilab] ətrafına toplayan bugünkü qurbanlar olacaqdır. M.S.Ordubadi. Sarıl günəş rəngli bir al bayrağa; Səsinlə elləri qaldır ayağa. S.Vurğun;
- sağaltmaq. İstisu vannaları bir həftədən sonra xəstəni ayağa qaldırdı;
- bəsləyibböyütmək, tərbiyələndirmək, yetişdirmək, araya çıxartmaq, müstəqil hala gətirmək. Ayağa qalxmaq –
- hərəkətə gəlmək, qiyam etmək, üsyan etmək. Asiya və Afrika xalqları ayağa qalxaraq öz istiqlaliyyətləri uğrunda mübarizə aparırdılar. – Vyetnam, Malay da qalxmış ayağa; Gülür azadlığın bayrağı Çində! Z.Xəlil;
- xəstəlikdən sağalmaq, durmaq, yaxşı olmaq;
- işləri qaydaya düşmək, düzəlmək, artıq müstəqil olmaq. İndi uşaqlar böyüyüb, hamısı ayağa qalxıbdır. Ayağa salmaq – qiymətdən salmaq, hörmətdən salmaq, etibardan salmaq, gözdən salmaq. Ayağa salıbdır Vaqifi qəmlər; Baş çəkəydi binəvayə, gələydi. M.P.Vaqif. Yüz feyzin olsa xəlqə əgər afitabtək; Dövran salar ayağa səni mahtabtək. S.Ə.Şirvani. [Məsum kişi:] Harda yazılıb ki, oğul atanı .. ayağa salsın. Mir Cəlal. Ayağa vermək – tərəfini vermək, alçaltmaq, hörmətdən salmaq. Ayağı açılmaq –
- bir yerə gedibgəlməyə başlamaq;
- ishala düşmək, qarnı işləmək. Ayağı ağır – bax ağırayaq. Ayağı bağlı olmaq – qəbiz olmaq, qarnı işləməmək. Ayağı dolaşmaq – büdrəmək, gəzərkən çaşmaq. Ayağı düşmək –
- guya birinin gəlməsi xoşbəxtliyə, müvəffəqiyyətə, işin baş tutmasına səbəb olmaq; ayağı xeyirli olmaq, xoşqədəm olmaq. Xala, məni təbrik et. Qızın ayağı mənə düşdü. A.Şaiq;
- təsadüfən, yaxud keçərkən bir yerə gəlmək. Mənim qapıma ayağın düşər, səni it ilə çıxardaram. Ə.Haqverdiyev. Ayağı işləmək – bax ayağı açılmaq 2-ci mənada. Ayağı kəsilmək –
- bir yerə gəlibgetməmək, əlaqəsini kəsmək. Dövlət getdi, hörmət qalxdı aradan; Qapımızdan dost ayağı kəsildi. Aşıq Ələsgər;
- ardı kəsilmək, daha gəlməmək. Ayağı sürüşmək məc. – səhv etmək, düz yoldan çıxmaq, yanılmaq. Ayağı uğurlu – bax ayağı yüngül. Ayağı yanmaq məc. – vurulmaq, bənd olmaq. [Şəhrəbanı xanım:] Şahbaz bəy Qarabağda oturduğu yerdə, Parij qızlarına ayağı yanıb, Müsyö Jordana qoşulub getdi. M.F.Axundzadə. Ayağı yer almaq – yeri möhkəmlənmək, dili uzun olmaq, özünə güvənmək. [Çiçək xanım:] Mən səndən yavaş danışıram, yoxsa ayağın yer alır? N.Vəzirov. Ayağı yer tutan – gəzə bilən, yeriməyə iqtidarı olan. Nəhayət, qocaların məsləhəti ilə Xınalıqda qalmış bütün kolxozçular, ayağı yer tutan qocalar, arvadlar, uşaqlar mücü yığmaq üçün dağdərəyə dağılmışdılar. R.Rza. Ayağı yüngül – ayağı xeyirli, uğurlu, xoşqədəm. Ayağına aparmaq – hesab etmək, bir sırada tutmaq. [Əziz bəy:] Buyur, Səkinə xanımın özü ilə də küftgu edə bilərsən! Onu özgə qızlar ayağına aparma! M.F.Axundzadə. Ayağına çağırmaq – yanına gəlməsini əmr etmək. Ayağına düşmək (döşənmək) – birinin qabağında diz çökərək yalvarmaq. Əgər ayağına düşmək macalım olsaydı; Dəxi götürməz idim baş anın ayağından. Nəsimi. Seyyid, görəndə yarı düşürsən ayağına. S.Ə.Şirvani. Dolanıb başına sərvi-rəvanın; Döşən ayağına qaşı kəmanın. Q.Zakir. Ayağına getmək – minnət götürmək, xahiş etmək. Ayağına gəlmək –
- təslim olmaq, razılığını bildirmək üçün birisinin hüzuruna gəlmək;
- hörmət və ehtiram üçün birinin qulluğuna getmək. Ayağına qalxmaq (durmaq) – biri daxil olarkən hörmət üçün ayağa qalxmaq. Bütün ailə onun ayağına qalxdı, yuxarı başa keçirdilər. Mir Cəlal. Ayağına yazmaq –
- birinin hesabına yazmaq;
- birisinə isnad etmək. Ayağına yıxılmaq – bax ayağına düşmək (döşənmək). [Ələsgər ağanı] görcək, [Usta Ağabalanın] cəmi dərd yadından çıxdı. Onun ayağına yıxılıb sevindiyindən ağladı. Çəmənzəminli. Ayağında qalmaq – borcu qalmaq. Ayağından çəkmək – birini yıxmağa çalışmaq, ayağının altını qazımaq; birinin qeybətini etmək, ziddinə getmək. Mən rədd etdim, o pərt oldu, tez ayağımdan çəkdi. S.Rüstəm. [Həpir:] Taleyim belədir, xalqın yeddi arxa yadları ağzını açanda tərif tökür, .. mənim .. doğma atam ayağımdan çəkir. Mir Cəlal. Ayağını açmaq – işlətmək, ishala salmaq. Çiy süd uşağın ayağını açdı. Ayağını basmamaq – bax ayaq basmamaq. Sevil gedəndən bəri [Gülüş] ayağını bu evə basmayıb. C.Cabbarlı. Ayağını başından aşırmaq – öldürmək. O, ilk atəşi ilə düşmən zabitinin ayağını başından aşırdı. Mir Cəlal. Ayağını çəkmək –
- axsamaq;
- tərk etmək, əlaqəni, gediş-gəlişi kəsmək, bir yerə daha gedib-gəlməmək. Ayağını kəsmək –
- bir yerə daha gedib-gəlməmək, əlaqəni kəsmək. Seyyid, qayıt bu mərhələdən, kəs ayağını; Axır bu rahi-meykədənin bir məlalı yox. S.Ə.Şirvani. Pərzad bir müddət ayağını qızının evindən kəsdi. Mir Cəlal;
- gedib-gəlməsinə icazə verməmək, əlaqəni kəsməyə məcbur etmək, səbəb olmaq. Doktor bir saniyə düşündükdən sonra: – Mən onun ayağını buradan kəsərəm, – dedi. A.Şaiq;
- aradan qaldırmaq. [Xanqulu:] ..İndi şikayət yoxdur, koxa! Nədən ki, bu oğurluğun ayağını kəsibdir. S.Rəhimov. Ayağını qarmaq məc. – qorxutmaq, hədələmək, döymək. Ayağının altına dəmir (ərsin) at(ın)! – gəlməsi arzu edilən və çoxdan görünməyən bir adam bir yerə birinci dəfə, ya da çox uzun müddət keçdikdən sonra gəldikdə, yaxud bir adam gəlmədiyi bir yerə birinci dəfə gəldikdə deyilir. [Hacı Ağadadaş:] Əleykəssalam, həmişə sən gələsən, a balam, bunun ayağının altına bir dəmir atın! H.Sarabski. Ayağının altını qazımaq – birinə zərər vermək, pislik eləmək üçün onun əleyhinə xəlvəti iş görmək. [Babacan:] Bu gün çörəyimi yeyən adam sabah ayağımın altını qazır. Ə.Əbülhəsən. Ayağının altını öpmək – birinin qabağında alçalaraq yalvarmaq, özünü son dərəcə alçaltmaq. Ayaq açmaq – bir yerə tez-tez gəlmək. Ayaq almaq – tələsmək, tez-tez getmək, cəld yerimək, iti getmək, qaçmaq. Ayaq altına almaq – məğlub eləmək, tamamilə özünə tabe etmək. Ayaq altına düşmək – tapdalanmaq. Turac təki ayaq altına düşdüm; Hər yetən tapdalar, şəhrə yol oldum. Aşıq Cuma. Ayaq altına salmaq – hörmətdən, nüfuzdan, qiymətdən salmaq. Ayaq altında qalmaq – tapdalanmaq, təzyiq altında olmaq. Ayaq basmaq – bir yerə girmək, daxil olmaq, gəlmək. Pişxidmətlər əllərində məcməyi ilə ki içində xələti-şahanə qoyulmuşdu, dükana ayaq basdılar. M.F.Axundzadə. [Ülfət:] Görürsən, yad qızı hələ evə ayaq basmamış, gədənin saqqızını oğurlayıb. Mir Cəlal. Ayaq basmamaq – bir yerə daha gedibgəlməmək, əlaqəsini kəsmək, girməmək. [Hacı Kərim:] Sizə demişəm, mənim otağıma ayaq basmayın. A.Şaiq. Ayaq çalmaq – bax ayaq döymək. Ayaq çəkmək – bax ayaq kəsmək. Ayaq çək, Zakira, bəsdir, bəqasız dəhr bağından; Nə gördün dərdü möhnətdən savayı bir səmər ondan. Q.Zakir. Qüdrət heç vaxt evimizdən ayaq çəkmirdi. M.S.Ordubadi. Ayaq dirəmək – inad etmək, israr etmək, tərslik etmək, dediyindən əl çəkməmək. Ayaq döymək – bir şeyi əldə etmək üçün çox çalışmaq, gedib-gəlmək, əlləşmək, işləmək. Ramazan özü də belə bir ustanın yanında on beş il ayaq döymüş, yalnız inqilabdan iki ay sonra buruq ustası ola bilmişdi. M.Hüseyn. Ayaq götürmək – tez yerimək, iri addımlarla yerimək. Xalamın yalvarmağı yadıma düşəndə bir qədər ayaq götürdüm. C.Məmmədquluzadə. Ayaq izi – ləpir. Ayaq kəsilmək – gediş-gəliş dayanmaq, sakitlik düşmək. [Qüdrət] evinə çatanda hələ küçələrdən ayaq kəsilməmişdi. M.Hüseyn. Ayaq kəsmək – bax ayağını kəsmək 1-ci mənada. Söhbəti-əhli-riyadan qət edib kəsdim ayaq. S.Ə.Şirvani. Ayaq qoymaq – bax ayaq basmaq. Axır sən də bir hərəkət eylə, bir proqresə ayaq qoy. M.F.Axundzadə. Elə ki, ikinci aya ayaq qoydu, dinməz-söyləməz övrəti çağır yanına, dur bir dəfə də olsun alnından öp. C.Məmmədquluzadə. Ayaq olmaq – şərik olmaq, ortaq olmaq, bir işə qoşulmaq, bir işdə iştirak etmək. Sən də oyunda bizimlə ayaq ol. Ayaq saxlamaq – dayanmaq, durmaq. Kəndlilər ayaq saxladılar. Ə.Haqverdiyev. Yolçu çarəsiz qalıb ayaq saxladı. Ə.Məmmədxanlı. Ayaq sürmək – birinin üstünə hücum çəkib getmək. Üstümə ayaq sürüb gəldi. Ayaq sürümək – könülsüz yerimək, yubanmaq, geri qalmaq, gedərkən qəsdən dala qalmaq. Ayaq tutmaq –
- təzətəzə yeriməyə başlamaq. [Tapdıq] təzə-təzə ayaq tutub yeriyəndə qalxıb .. özünü birdənbirə cəhrənin arxasında oturan anasının qucağına atardı. Ə.Əbülhəsən;
- ayaqlaşmaq, bərabər olmaq. O, bu işdə mənimlə ayaq tuta bilməz;
- vagirlik etmək (bax vagirlik). Bəzən bir böyük qazmada .. Səlim meyxana deyər, o biriləri ayaq tutardılar. Ə.Əbülhəsən. Ayaq üstə dura bilməmək –
- çox zəif, taqətsiz, əldən düşmüş adam, ya heyvan haqqında;
- çox sərxoş adam haqqında. O qədər içib ki, ayaq üstə dura bilmir. Ayaq üstə qalmaq – oturmağa yer tapmamaq. Ayaq vurmaq –
- həddindən artıq yerimək, gəzmək, bir şeyi əldə etmək üçün çox gəzmək;
- nişanı düz vurmamaq, hədəfin alt yanına vurmaq. Tüfəng ayaq vurur. Ayaqda qalmaq –
- bax ayaq üstə qalmaq;
- axıra qalmaq, geridə qalmaq. Ayaqda sürünmək – hamıdan geriyə qalmaq. Ayaqdan (ayağı) diri – bir işi tez gedib yerinə yetirən, iti gedən, cəld yeriyən adam haqqında. Ayaqdan düşmək (olmaq) – yeriməkdən yorulmaq, taqətdən düşmək, üzülmək. Düşər ayaqdan ol sərv qamətin, billah; Qiyaməti gətirər başıma əyan, getmə! X.Natəvan. Yardən xali görüb bəzmi ayaqdan düşdüm; Saqiya, tut əlimi bir dolu peymanə ilə. S.Ə.Şirvani. Ayaqdan salmaq –
- çox gəzdirib yormaq, əldən salmaq. Uşağı lap ayaqdan saldın;
- üzmək, iztirab vermək, cəfa və əziyyət vermək. Saldı məni ayaqdan qəm, ver piyalə, saqi; Yoxdur bir ondan özgə üftadələr dayaqi. Q.Zakir. Ayrılıq dərdi məni ayaqdan saldı, yarım. Heyran xanım. Saldı ayaqdan aşiqi, ey yar, firqətin; Gəl bir əyadətə əgər olsa fəraqətin. M.Ə.Möcüz;
- bir yeri çox gəzmək. Şəhəri ayaqdan salmaq. Ayaqdan-dırnaqdan düşmək – bax ayaqdan düşmək (olmaq). Ayaqları ardınca sürünmək – son dərəcə yorularaq zorla yerimək, yeriyə bilməmək. Bu gün o qədər gəzmişəm ki, ayaqlarım ardımca sürünür. Ayaqlarını uzatmaq məc. – ölmək. Bərk ayağa çəkmək – sıxışdırmaq, ciddi imtahana çəkmək. Bərk ayaqda – iş çətinə düşdükdə, vəziyyət çox çətin və ağır olduqda, təhlükə zamanı. Bərk ayaqda yoldaşı tərk etmək olmaz. – Hər iki xalqdan olan zəhmətkeş camaat dostluğu pozmur, kəsdikləri duz-çörəyi tapdalamır, bərk ayaqda da həmişə birlik yaradırdılar. Çəmənzəminli. Bir ayağı getmək, bir ayağı getməmək – tərəddüd etmək, nə edəcəyini bilməmək. [Uşaq] atasından cavab almadığından, bir ayağı gedər, bir ayağı getməzdi. H.Sarabski. Bir ayağı qəbirdə – bax qəbir. Arvadı Nabat xalanı, qoca, bir ayağı burda, bir ayağı qəbirdə olduğu üçün, Əhməd onu varislər arasına daxil etməyirdi. B.Talıblı. Əl-ayağa düşmək – bax əl. Əl-ayağı soyumaq – bax əl. Əl-ayaq çəkilmək – bax əl. Əlini-ayağını çəkmək – bax əl. İki ayağını bir başmağa dirəmək (soxmaq) – tərslik etmək, inadla tələb etmək, israr etmək, inadla istəmək, bərkə salmaq, darıxdırmaq. (Öz) ayağı ilə gəlmək – təsadüfən gəlmək, dəvətsiz, çağırılmadan, öz xoşu ilə gəlmək. Öz ayağı ilə tələyə düşmək – öz təqsiri üzündən özünü kələyə salmaq, öz işini çətinliyə salmaq, özünü çıxılmaz, çətin vəziyyətə salmaq. Üstünə ayaq almaq – bax ayaqlanmaq 3-cü mənada. Biri gedib Ballıca yolunu kəsib, gəlib-gedənə sataşır, biri də qaçaqlıq eşqinə düşüb üstümüzə ayaq alıb... Çəmənzəminli. Bədirnisə Badam xalaya yavaşca deyirdi: – Dərnəyə yazıl getsin, bütün arvadlar gəlir.. Yazılmasan tay-tuş üstünə ayaq alar. Mir Cəlal. Dərə-təpə, it-qurd üstümüzə ayaq alacaq. S.Rəhimov. ayaq-ayaq zərf Bir ayaq-bir ayaq, addım-addım, yavaş-yavaş, ağır-ağır. Ayaqayaq nərdivana çıxarlar. (Ata. sözü).
Dünya xalqlarının dillərində
[redaktə]
|